گروه صنایع دستی فلزی یکی از گروه های شاخص صنایع دستی ایران را تشکیل میدهد. از گروه صنایع دستی فلزی، رشتههایی از قبیل چلنگری یا آهنگری، مسگری، علامت سازی، قفل سازی، افزار فلزی (اسلحه سازی...)، چاقو سازی در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت داشته و یا دارند. در بیرجند [در یک سده ی قبل] اصناف و حرف گوناگون از همدیگر کاملاً مجزا شده و هر یک در جایی از بافت شهر که بصورت سنتی به آنها تخصیص یافته بود به حرفه و شغل خود اشتغال داشتند.
مثلا صاحبان حرفه چلنگری، مسگری هر یک بازار مخصوص خود داشتند که در آن جا اصناف دیگر حق کسب و کار نداشتند.در این میان بازار آهنگران یا همان چلنگران و مسگران جزء بازارهای جالب بودند. بازار آهنگرها در یک راسته سرپوشیده که یک طرف آن به لب رود منتهی می شد، قرار داشت. در آنجا سر و صدای پتک و چکشهای آهنگری که با نظم و آهنگی خاص توسط سه، چهار نفر که دور سندان قرار داشتند روی آهن های سرخ از کوره در آمده نواخته میشد خاطرهانگیز بود. مسگرها در یک قسمت از لب رود در سمت خیرآباد متمرکز شده بودند و کار تهیه انواع ظروف آشپزخانه از دیگهای بزرگ که در تکایا و مساجد و زیارتگاهها کاربرد داشت تا قاشق و پیاله می ساختند. صدای چکش استادان فن مسگری در طول بخشی از جبهه رود بیرجند که به مصلای فعلی ختم می شد در تمام روز شنیده می شد. صنایع دستی فلزی، امروزه با ورود محصولات کارخانهای در منطقه، رونق گذشته خود را از دست داده، چلنگری در اکثر شهرستانهای استان بالاخص شهرستانهای بیرجند و سرایان و روستاهای دهسلم و کلاته سرخ شهرستان نهبندان، رواج دارد.
سفالگری از رشتههای بومی و شاخص خراسان جنوبی می باشد. سفالگری در منطقه خراسان جنوبی کاملا جنبه کاربردی داشته و اکثر محصولات تولید شده در منطقه بدون لعاب و یا دارای لعاب ابتدایی است. خاک مورد استفاده معمولاً خاک مل و رسبندی و کورهها اکثراً زمینی میباشند. سفالگری اغلب به روشهای مفتولی (کویل) و چرخ کاری است که از روش مفتولی معمولا برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده میشود. روستای شاهزیله و کوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی در منطقه میباشند. این صنعت علاوه بر شهرهای بیرجند و خوسف در شهرستان فردوس نیز از رواج نسبتا خوبی برخوردار است.
ساخت انواع پایپوشهای سنتی یکی از رشتههای قدیمی صنایع دستی است. گیوهبافی و گیوهدوزی با استفاده از نخهای پنبهای و ساخت کفشهای چرمی از اصلیترین پایپوشهای مردم منطقه از گذشتههای دور محسوب میشده است که در حال حاضر ، از جمله حرف منسوخ شده و کم رونق در استان خراسان جنوبی است. در بیرجند قدیم انواع کفش و گیوه در بازار بفراوانی یافت میشده است.
در اکثر منازل گیوه میبافتند و از طریق انجام این کار امرار معاش میکردند. انواع کفش معمول آن زمان عبارت بود از ..، کفش ساده زنانه با سه نوع پاشنه استخوانی، چوبی ساده، چوبی گلدار و انواع گیوه. در بین گیوهها ، گیوه شاهزیله بسیار معروف بود. ارسی یا روسی با رویه و کف چرم، نیم ساق (پوزدار) برای استفاده کشاورزان، چپت برای استفاده چوپانان از جنس لاستیک، پاشنه فنجانی از جنس چوب با رویه چرم ـ کفش طبلک دار ـ ساغری (از جنس چرم گاو و نوک تیز با رویه گلابتون دوزی شده ) ـ کفش گرجی ( نوعی کفش چرمی قرمز رنگ ) ) ـ گالش ( از جنس جیر ) ـ ـ پاچوک ( نوعی دمپایی که تخت آن چوبی بود ) ـ در بیرجند قدیم، کفشهای زیبایی با پاشنهای از استخوان شتر، با نقش و نگار تزئین به عنوان پیشکش و هدیه جهت مراسم نامزدی استفاده میشده است که رویه آن، چرم قرمز و گاهی سبز بوده است.
همانطور که مستحضرید چرم یکی از مواد اولیه تهیه کفش است. یکی از مناطق تولید چرم در منطقه خراسان جنوبی، روستای چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است. نام «چَرمه» خود دلیلی بر رونق چرم سازی در این منطقه است. این منطقه به جهت ییلاقی بودن و برخورداری از مراتع سرسبز از قدیم محل پرورش و نگهداری اسب هم بوده است. تولید انواع پای پوشهای سنتی در حال حاضر با توجه به ورود انواع کفشها به سبک اروپایی رونق گذشته را کاملا از دست داده. استاد ابراهیم ذکریا، ساکن روستای چَرمه، بیش از 30 سال سابقه فعالیت در رشته سراجی سنتی از بازماندگان نسل استادان فرآوری چرم یعنی سراجی سنتی و تهیه پای پوشهای سنتی هستند که این هنر در خانواده ایشان بصورت موروثی بوده است. استاد ابراهیم ذکریا تنها کسی است که به صورت پدر فرزندی فن و روش این هنر اصیل و بومی را در سینه خود حفظ نموده و تا کنون با توجه به سختی های کار و عدم سرمایه کافی، به تنهایی در حفظ آن کوشیده است.
صنعت ترکهبافی یکی از کهنترین صنایع دستی بشر است. ماده اولیه مورد نیاز درترکهبافی، ساقههای نورس گیاهان به ویژه درخت بید است. در استان خراسان جنوبی درختان سرخ بید و درختچههای سافتِرگ از جمله مهمترین منابع تامین مواد اولیه ترکه بافی است که بصورت فراوان در محل تولید یافت میشوند. ترکه بافی در استان خراسان جنوبی، فصلی بوده و بیشتر در فصول پائیز و زمستان انجام میشود. در این فصول ساقههای نازک را قبل از جوانه زدن از درخت جدا میکنند. شاخهها در زمستان مرغوبترند، اما در طول سال نیز قابل استفاده هستند. جمعآوری مواد اولیه مرغوب در زمستان و فراغت روستائیان باعث شده ترکه بافی در این فصول از رونق بیشتری برخوردار شود.
از میان شهرستانهای استان خراسان جنوبی، بیرجند و روستاهای تابعه آن بیشتر از دیگر شهرستانها در رشته ترکهبافی فعالیت دارند. بطوریکه در آمارگیری سال 1369 از حدود یکصد روستای خراسان بزرگ که به این رشته اشتغال داشتهاند، 63 روستای آن در اطراف شهر بیرجند، خصوصا کوهپایههای رشته کوه باقران قرار داشته است.
بافته های داری و زیراندازها قدمت بسیار طولانی در منطقه خراسان جنوبی داشته و نقش بسیار مهمی در خودکفایی مردم منطقه ایفا کرده است. قالی و قالیچهبافی، چنته بافی، گبه بافی، نمکدان بافی، پلاس بافی، گلیم ساده، گلیم دو رو، سفره آردی، گلیم گل برجسته، گلیم سوزنی و نمدمالی جزء رشتههای بومی و اصیل خراسان جنوبی میباشند که در حال حاضر از رواج نسبتا خوبی در منطقه برخوردارند.
شهر بیرجند
جاذبه ها و دیدنی ها خراسان جنوبی
دیدنی های ایران : جاذبه ها و دیدنی ها خراسان جنوبی