شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌است. شهر مزبور در روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دورهٔ بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی می‌کرده‌اند.
گفته می‌شود، شهر سوخته پیشرفته‌ترین شهر جهان قدیم بوده‌است و حتی بسیار پیشرفته‌تر از دولت شهر کرت که سینوهه در کتاب خود از آن یاد کرده‌است.
در سی‌وهشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت گردید. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می‌شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله هم‌اکنون به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهر‌های باستانی دنیا شناخته می‌شود.
مساحت کل تپه‌های شهر سوخته حدود 151 هکتار و میانگین ارتفاع آن از سطح زمین‌های اطراف 12 متر و بلندترین نقطه‌های آن 18 متر است. جهت این تپه‌ها از شمال به جنوب و طول آن‌ها 222 متر با پهنای 1090 متر است.
شیب تپه‌ها از مشرق به مغرب است و در قسمت پایین آن گورستان شهر قرار دارد. این سلسله تپه‌های کم ارتفاع در کنار یکی از کهنه‌ترین دلتاهای رود هیرمند قرار دارند. و از مهم‌ترین مراکز دوران مفرغ در شرق ایران به‌شمار می‌روند.
تپه‌های شهر سوخته به‌سبب فرسایش شدید باد و آب، چه در زمان زندگی شهر و چه پس از متروک شدن آن، به شکل خاص هندسی درآمده است: سطح آن صاف و گوشه‌هایش گرد، و گودال‌های داخلی سطح تپه و زمین‌های هموار و چسبیده به آن از رسوب‌های رودخانه‌ای پر شده است. از وسعت 151 هکتاری شهر سوخته، تنها در 120 هکتار آن، آثار و بقایای باستانی دیده شده است که گسترده‌ترین آن متعلق به دوره‌ای کوتاه (لایه‌های 7-5) با مساحتی در حدود 80 هکتار است. بالغ بر 75 هکتار از سطح شهر سوخته کاملاً از توده سفال و قطعات سنگ، فلز، مرمر و باقی‌مانده اشیاء دیگر پوشیده شده است. لایه سخت و ضخیم نمکی زیر این سطح سست، باعث حفاظت چشمگیر مقدار زیادی از این آثار مانند انواع ظروف سفالی، مرمری، پیکره انسان و حیوان و … شده است. مهم‌ترین آثار به جای مانده از هزاره‌های چهارم و سوم پ.م، در پائین‌ترین لایه‌ها و در قسمت شرقی شهر سوخته، در مساحتی بالغ بر 120 هکتار پخش شده‌اند.
شهر سوخته با تمام وسعت خود فاقد معبد، دیوار دفاعی، ساختمان عمومی است و نیز در هیچ یک از خانه‌های کاوش شده آثار تدفین و قبر مشاهده نشده است. زندگی در این شهر حدود یک هزاروپانصد سال- بین سال‌های 3200 تا 1800 پ.م- دوام داشته است. چهار بخش عمده‌ای که در آن آثار تاریخی به دست آمده، به شرح زیر است:
الف. منطقه بزرگ مرکزی: این منطقه از سوی غرب، جنوب و شرق با گودال‌های عمیقی از بخش‌های دیگر جدا شده است و کهن‌ترین اشیای به دست‌آمده در آن متعلق به لایه 2700 پ.م است. این تداوم حداقل تا لایه 13 (یعنی 2300 پ.م) ادامه دارد. وسعت این منطقه به 20 هکتار می‌رسد.
ب. منطقه مسکونی شرقی: بلندترین قسمت‌های شهر سوخته (18 متر ارتفاع از سطح زمین‌های اطراف) در آن قرار دارد. تمام آثار مربوط به دوره دوم استقرار در شهر سوخته در این قسمت، با مساحتی برابر 16 هکتار، یافت شده است.
ج. قسمت شمال‌غربی: منطقه صنعتی بوده و در آن وسایل و ابزار سنگی و سنگ لاجورد به مقدار زیاد به دست آمده است. بلندترین قسمت این بخش 5/12 متر از سطح زمین‌های اطراف ارتفاع دارد و آثار یافت شده در آن متعلق به دوره‌های سوم و چهارم استقرار در شهر سوخته است.
د. قسمت جنوب‌غربی: شامل گورستانی با مساحتی بالغ بر 25 هکتار است. سطح آن پوشیده از شن و روی آن هیچ‌گونه آثار باستانی دیده نمی‌شود. وسعت این گورستان به خودی خود، برای دوران مفرغ، گورستانی بزرگ و برای محوطه‌ای به بزرگی شهر سوخته، گورستان کوچکی به‌شمار می‌آید. در سال 1376 توسط آقای دکتر سجادی در این منطقه، بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفت. حاصل این بررسی کشف انواع قبور، اسکلت انسان، ظروف، پارچه، دانه‌های گیاهی، غلات و وسایل چوبی، حصیر، پارچه، حشرات و مواد دیگر بود. این آثار مربوط به دوران 2400 تا 2600 پیش از میلاد است.
با توجه به کاوش‌های انجام شده، دوره‌های استقرار انسان در شهرسوخته را به چهار دوره در یازده لایه متمایز، تقسیم کرده‌اند. هر دوره و هر لایه دارای خصوصیات و ویژگی‌های متمایزی است. از خصوصیات آثار معماری به‌دست‌آمده می‌توان به خانه‌های پلکانی، کاخ سوخته با سقف‌های مسطح و صاف و پوشش گل و مواد آهکی اشاره کرد. دیواره‌های آن به اندازه‌های 10×10×40 و 10×20×20 سانتیمتر از خشت خام بود. با توجه به کاوش‌های به‌عمل آمده در یک واحد ساختمانی در شهر سوخته، مجموعه آثار زیر به دست آمده است:
سفال: سفال‌های لایه‌های کهنتر شهر سوخته، ارتباط این محل را با بخشی از خراسان بزرگ و سفال‌های جدیدتر، ارتباط این محل را با تمدن‌های دشت سند (مهران رود) ترکمنستان، نال (در پاکستان) بیان می‌دارد. سفال‌های نخودی رنگ، خاکستری، قرمز و سفال‌های چندرنگ تا کنون از این مجموعه به‌دست‌آمده است.
پیکره‌های کوچک: تنها آثار و نمادهای به‌جای مانده از شهر سوخته که احتمالاً می‌تواند نمادهای مذهبی باشند، سفالینه‌های گلی انسان و جانوران است که به مقدار قابل توجهی تا کنون به‌دست‌آمده است. پیکره‌های جانوران را اغلب حیواناتی چون گراز وحشی، خر وحشی، بز و گاوهای کوهاندار تشکیل می‌دهند.
اشیای چوبی: شامل قالب‌های چوبین، پیمانه‌ها، شانه‌های ساده و معرق‌کاری شده، دسته‌های کارد، تیرهای سفت، ابزارهای بافندگی، پیکره‌های حیوانی.
اشیای سنگی: شامل ابزار بافندگی، مهره‌های تزئینی از سنگ‌لاجورد، مرمر، عقیق، مته و سرمه‌دان.
اشیای استخوانی و فلزی: شامل سوزن‌های فلزی و استخوانی، پلاک استخوانی پیکره فلزی زن، قلاب‌های ماهیگیری فلزی، میخ، تیغه‌های گوناگون، مهر فلزی، زیور آلات از طلای بسیار کوچک و ظریف و …
در این واحد ساختمانی6 تا 10 اتاق راست گوشه وجود داشت که با دیوار‌های نازکی از هم جدا می‌شدند و همگی دارای درگاه، پنجره، پله و اجاق بودند.
یکی دیگر از مسائل مورد بررسی، کشاورزی منطقه بوده است که ارتباط نزدیکی با دامپروری داشته و تا کنون از بقایای به‌جای مانده، جو، گندم و خرما و … شناسایی شده است. و نیز درختانی چون گز و نارون و انواع درختانی که در کنار کانال‌ها و نهرهای کوچک می‌روییده‌اند.
طی هزاره سوم پ.م شهر سوخته به‌صورت بزرگ‌ترین مرکز استقرار تمدن‌های منطقه جنوب و غرب آسیای مرکزی درآمده بود. وسعت شهر سوخته، ساختمان‌ها، سیستم (لوله فاضل‌آب) و اشیای به‌دست‌آمده، جملگی حکایت از این دارند که این مجموعه شهری واقعی بود، شهری که دربرگیرنده دو عامل مهم یعنی “جمعیت” و “تولید” بود. فرضیه‌های متفاوتی درباره چگونگی از بین رفتن این تمدن گسترده ارائه شده است. از جمله خشک شدن دلتای هیرمند، ورود قبایل آریایی، تغییرات شدید آب و هوایی و … که باعث شد تا بزرگ‌ترین مرکز شهر نشینی در جنوب آسیای مرکزی و ایستگاه مبادلاتی تجاری بین شرق و غرب در نخستین سده‌های هزاره دوم پ.م به کلی از میان برود.
کاربران
خبرنامه
> ایرانگردی > دیدنی های ایران > دیدنی های شهرستان ها > شهر سوخته (جاذبه ها و دیدنی های سیستان و بلوچستان)
راهنمای سایت
تماس با ما